Ses olayları nelerdir?

 DERS KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ! 

Ses olayları nelerdir?

Ses olayları nelerdir, neden kaynaklanır?..

Kelimelerde zamana ve sahaya bağlı olarak sürekli değişmelerin, gelişmelerin olması dilin canlılığının bir göstergesidir.

Dil durağan değil, dinamik bir yapıya sahiptir.

Ses olayları nelerdir?

Dilin söz varlığını oluşturan kelimelerdeki sesler, heceleri ve kelimeleri oluştururken tarihi süreç içerisinde düşerler, yer değiştirirler, türerler, başka seslere benzerler. İşte bütün bunlar, ses olayları başlığı altında incelenir.

Dilde ses olayları, çeşitli sebeplerden kaynaklanır.

Ünlü Türemesi

Kimi sözcükler ek alırken sözcük ile ek arasında bir ünlü ortaya çıkar. Buna ünlü türemesi adı verilir.

“Azıcık aşım, kaygısız başım.” cümlesinde “az” sözcüğü “-cık” ekini alırken arada “ı” ünlüsünün türediğini görüyoruz: güpegündüz, gencecik, biricik vb. sözcüklerinde de ünlü türemesi vardır.

Ünlü Düşmesi

Türkçe’de iki heceli olan ve ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i. u, ü) bulunan kimi sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün ikinci hecesindeki dar ünlü düşer. Buna ünlü düşmesi ya da hece düşmesi denir.ses olayları

Akıl-ım           >          aklım

Şekil-ini          >          şeklini

Birleşik sözcüklerde iki sözcüğün birleşimi sırasında ünlü düşmesi görülebilir.

Cuma ertesi     >          cumartesi

“etmek, olmak, eylemek” yardıma eylemleriyle yapılan birleşik fiillerde de ünlü düşmesi görülebilir.

Kayıp olmak   >          kaybolmak

Bazı sözcüklerin türetilmesi sırasında ünlü düşmesi görülür.

sıyır-ık             >          sıyrık

ayır-ıl-an         >          ayrılan

Ünlü Daralması

Türkçe’de “y” ünsüzünün daraltıcı bir özelliği vardır. Buna göre “a, e” düz – geniş ünlüleriyle biten sözcüklere şimdiki zaman eki “-yor” getirildiğinde, sözcüğün sonundaki düz – geniş ünlüler daralarak “ı, i, u, ü” ye dönüşür. Buna ünlü daralması denir.

“Annemin kaç gündür yüzü gülmüyor.” cümlesinde “gülme-” fiiline “-yor” şimdiki zaman eki getirilmiş ve fiilin sonundaki “e” ünlüsü daralarak “ü”ye dönüşmüştür. Dolayısıyla ünlü daralması olmuştur.

Yaşa-yor         >          yaşıyor

Bilme-yor        >          bilmiyor

Ünsüz Benzeşmesi

Sert ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra “c, d, g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek geldiğinde, ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” olur. Buna ünsüz benzeşmesi veya ünsüz uyumu denir.

“Her işte bir hayır vardır.” cümlesinde “iş” sözcüğü “ş” sert ünsüzüyle bitmiştir. Sonra da sözcüğe “-de” hal eki getirilmiştir. Sözcüğün sonundaki sert ünsüzden dolayı ekin başındaki “d” yumuşak ünsüzü sertleşerek “t” olmuştur. Dolayısıyla “işte” sözcüğünde ünsüz benzeşmesi vardır.

Seç-gi              >          seçki

Ünsüz Yumuşaması

Türkçe’de “p, ç, t, k” sert ünsüzleriyle biten sözcüklerin sonuna ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün sonundaki sert ünsüzler yumuşayıp “b, c, d, g, ğ” olur. Buna ünsüz yumuşaması denir.

p > b

ç > c

t > d

k > ğ’ye dönüşür.

“Bu, bardağı taşıran son damlaydı.” cümlesinde “bardak” sözcüğüne ünlüden oluşan “-i” hal eki gelmiş ve sözcüğün sonundaki sert ünsüz olan “k”, yumuşayarak “ğ”ye dönüşmüştür. O halde “bardağı” sözcüğünde ünsüz yumuşaması olmuştur.

“Kardeşim bu rengi çok sever.” cümlesinde “renk” sözcüğüne “i” ünlüsü gelmiş ve sözcüğün sonundaki “k” ünsüzü “g”ye dönüşmüş, yani ünsüz yumuşaması olmuştur.

ilaç-ı               >          ilacı

sözcüklerinde de ünsüz yumuşaması vardır.

Sert ünsüzle biten sözcüklerle “etmek, olmak” yardımcı eylemlerinin oluşturduğu birleşik fiillerde ünsüz yumuşaması görülür.

Kayıp etmek   >          kaybetmek

Tek heceli sözcüklerde genellikle ünsüz yumuşaması olmaz.

Kaç-a              >          kaça

sözcüğünde ünsüz yumuşaması olmamıştır. Ancak,

Çok-u              >          çoğu

sözcüğünde ünsüz yumuşaması olmuştur.ses olayları

Özel isimlerde ünsüz yumuşaması konuşma sırasında olsa bile bu, yazıda gösterilmez.

“Zonguldak’ın nesi meşhur?” cümlesinde özel isim olan “Zonguldak’ın” sözcüğü konuşma sırasında “Zonguldağın” biçiminde telaffuz edilir.

Ancak bu yumuşama,  yazıda gösterilmez.

Türkçe’ye yabancı dillerden geçmiş “sanat, hukuk, hürriyet vb.” sözcüklerde ünsüz yumuşaması görülmez.

Ünsüz Türemesi

“Affına sığınıyorum.” cümlesinde “af” sözcüğü ünlüyle başlayan bir ek alırken ikinci bir ünsüz (f) türemiştir. İşte “af, zan, his, şık vb.” sözcüklerin sonuna ünlüyle başlayan bir ek gelirse sözcüğün sonunda bir ünsüz daha ortaya çıkar. Buna ünsüz türemesi denir.

Zan-ımca         >          zannımca

“etmek, olmak” yardımcı eylemleriyle yapılan bileşik fiillerde de ünsüz türemesi görülebilir.

Ret-etmek       >          reddetmek

Ünsüz Düşmesi

“k” ünsüzüyle biten kimi sözcükler, ek aldığında sözcüğün sonundaki bu ünsüz bazen düşer. Buna ünsüz düşmesi denir.

“Alçacık bir ağacın altında oturduk.” cümlesinde “alçacık” sözcüğünde ünsüz düşmesi olmuştur. “Alçak” sözcüğü “-cık” ekini alırken sözcüğün sonundaki “k” ünsüzü düşmüştür.

Ufak-cık         >          ufacık

Büyük-cek      >          büyücek

ses olayları

Kaynaştırma Ünsüzleri

Türkçe’de iki ünlü yan yana bulunamayacağından ünlü ile biten bir sözcüğe yine ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde araya “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden uygun olanı (koruyucu ünsüzler) girer.

“O, konuşmayı pek sevmezdi.” cümlesinde “konuşma” sözcüğü ünlüyle bitmiştir. Bu sözcük “ı” ekini almıştır.

İki ünlü yan yana bulunamayacağından, araya “y” kaynaştırma ünsüzü girmiştir.

Annesi, yirmişer, elmaya sözcüklerinde de kaynaştırma ünsüzü vardır.

Ulama

Ünsüzle biten bir sözcüğün ünlü ile başlayan bir sözcüğe eklenmesidir.

Teyzem_ananas_aldı.

Konunun_önemli bölümlerinin_altını çizdim.

 DERS VE ÇALIŞMA KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ