YAPISINA GÖRE FİİLLER

 DERS KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ! 

YAPISINA GÖRE FİİLLER

 Filler de isim soylu kelimeler gibi yapı bakımından üçe ayrılır

 1.BASİT FİİLLER

  Yapı eki almamış ,bir tek kelimeden oluşan,yani kök halindeki fiillerdir.Çoğunlukla tek hecelidir.

Çok heceliler de vardır.Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir.

Gel-,yaz-,oku-,sev-…

2.TÜREMİŞ FİİLLER

 İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan ,yaım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.Bunlarara fiil gövdesi(tabanı) denir.

Ben-imse-,açık-,la,mor-ar,av-la-,ince-l-,çat-la-,at-la-,ğür-le-,şırıl-da-….

TÜREMİŞ FİİLLER İKİYE AYRILIR

a)İsim soylu kelimelerden türetilen fiiller

b)Fiil kök gövdelerinden tüetilen fiiller

a) İsim Soylu Köklerden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları Şunlardır:

e-i-a(ı) az-al-mak,düz-el-mek,doğrmak,sivri-l-mek,eğri-mek,…

-la/-le: ola-mak,yele-mek,baş-la-mak,yavru-la-mak,tek-rar-la-mak,…

-laş/-leş:haber-leş-mek,mektup-laş-mak,güzel-leş-mek,…

-ar/-er:baş-ar-mak,mor-ar-mak,karar-r-mak,boz-ar-mak,…

-a/-e:yaş-a-mak,kan-a-mak,tün-e-mek,uzun:uz-a-mak,…

-sa/-se:benim-se-mek,su-sa-mak,garip-se-mek,…

-da/-de:ses taklidi için kullanılan kekimelerden:gümbür-de-mek,takır-

da-mak,hııl-da-mak,in,l-de-mek,şırıl-da-mak,uğu-da-mak,…

-kir(-kır/-kur/-kür):Yansımalardan fiil türetir:püs-kür-mek,…

 b)Fiilden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları şunlardır:

 -(a)la/(e)le:eş-ele-mek,kov-ala-mak…

-(i):sür-ü-mek,kaz-ı-mak

-(i)l:dik-il-mek,yak-ıl-mak,üz-ül-mak…

-(i)n:sil-in-mek,kaç-ın-mak,gör-ün-mek…

-(i)ş:gir-iş-mek,kız-ış-mak,böl-üş-mek…

-(i)t:eri-t-mek,oyna-t-mak,yürü-t-mek…

-d(i)r:çiz-dir-mek-yaz-dır-mak,ör-dür-mek,aç-tır-mak,kes-tir-mek…

      

 3-BİRLEŞİK FİİLLER

Birden fazla kelimeden olşan fiillerdir.Birleşik fiili oluşturan

kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir.Ama en az bir fiil olmalıdır.

 A.KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER

Yapılış şekilleri şunlardır:Fiil artı yardımcı fiil

Herhangi bir fiile "yazmak,vermek,bilmek,durmak,gelmek"yardımcı fiillerden oluşur,

Bu yardımcı fiilleri kendi anlamlarını tamamen yitirir,"yeterlilik,tezlik,süreklilik,ve yaklaşma"

olmak üzere dört anlam ifade eder

İki fiil arasına"-a,-e,-ı,-i,-o,-ö,-u,-ü"zarf-fiil eklerinden biri girer

1)Yeterlilik fiili:fiil +"-E"+bil- şeklinde yapılır 

ANLAM:

Ahmet bu işi başarabilir.Başarmaya gücü yeter.Yeterlilik

Bu imkan ve şerait, çok namusait bir mahiyette tezahür edebilir.Etmesi olsı.Yeterlilik olsılık

Yanınıza gelebilirmiyim?İzin verir misiniz?Yeterlilik istek isteme, rica etme

Herkes kendi işiyle ilgilenebilir.Buna izi var yeterlilik izin verme

OLUMSUZU ŞÖYLEDİR:

Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:

Başar-a bil-i-r > başar-a-maz

Aç-a-bil-i-r-im > aç-a-ma-m

Oku-y-a-bil-i-r-im > oku-y-a-ma-m

Gel-e–bil-i-r-iz > gel-e-y-me-y-iz

Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa:

Yaz-a-bil-i-r-im > yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-ler

Oku-y-a-bil-i-r-ler > oku-y-a-ma-y-a-bil-i-r-ler

İsteğe bağlı oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa:

Doğ-a-bil-i-r > doğ-ma-y-bil-i-r

Ol-a-bil-i-r > ol-ma-y-a-bil-r

2)TEZLİK FİİLİ :FİİL+"-İ"+ver-ve Fiil+"-İ"+gel- şeklinde yapılır.

ANLAM:

Bana bir çay alıver.Tezlik çabukluk

Birden karşısına çıkıverdi. Apansız

Onu bir kenara  atıvermişler Önemsememeigelişigüzel yapma

Beklemediğimiz bir anda çıkageldi. Apansız

  OLUMSUZ

Kapıyı açıvermedi açmadı tezlik

Kapıyı açmayıver açma önemsememe

3)SÜREKLİLİK FİİLİ:Fiil +"-E"+kal

Fiil+"-E"+gel

Fiil+"-E"+dur-şeklinde yapılır.

ANLAM:

Çoçuk oturduğu yerde uyuyakalmış

Bakakalırım giden her geminin ardından

Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim

Eskiden beri böyle anlatıla gelmiş

Bu birleşik fiil tekrar birleşik fiil yapılabilir.

Çoçuk oturduğu yerde uyuyakalabilir

Beni burada alıkoyamassınız

Süreklilik anlamına başka çekimlerde verilebilir:

Geçen arabalara bakıp durdu

olduğumuz yerde dönüp duruyoruz

olumsuzu az da olsa yapılır: Uyuyakalmamış,yol kapalı oldu için gecikmiş.

 4)Yaklaşma Fiili:FİİL+"-e"+yaz-

ANLAM:

Merdivenden inerken düşey yazdı.Az kalsın düşüyordu/Az daha düşüyordu/Az kaldı ki düşüyordu /Düşmesine az kaldı.

"Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı

Mecliste geçen gece yine kan ola yazdı"(Baki)

B.Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller

Birleşik fiili oluşturan kelimelerden birinin veya tümünün anlam kaybetmesi ve kelimelerin anlamca kaynaşarak tamamen yeni ve farklı bir anlam kazanmaları sonucu oluşan birleşik fiillerdir.

Şu yollarla yapılır:

Gerçek anlamında bir isim+gerçek anlamının dışında bir fiil

kendini kaybetmek, hoşuna gitmek, para yemek,şehit düşmek,değer biçmek, deniz tutmak. hasta düşmek,kural koymak, öğüt vermek

Gerçek anlamının dışında bir isi+gerçek anlamında bir fiil

gözünü korkutmak,bileğine güvenmek,ayağına gelmek…

Tümü gerçek anlamının dışında

tası tarağı toplamak,deliye dönmek,baş kaldırmak,kalp kırmak, elvermek,varsaymak,öngrmek,başvurmak, vazgeçmek,kan ağlamak,kafa tutmak, göze girmek, abayı yakmak, feleğin çemberinden geçmek…

*Bu birleşik fiilerin bir kısmını deyimleşmiş olduğu için burada deyimlerden bahsetmek yerinde olacaktır.

Deyim,en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni biri anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir.

Kelimelerden biri veye her ikisi anlam kaybına uğrar.

Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun ?

Kendi düşüncelerinde ayak dayıyordu.

Korktuğu başına gelmiş,arbası bozulmuştu

Her gördüğüne dudak büküyordu.

Senin yaptığın pire için yorgan yakmak,

İki genç adam boğaz boğaza geldi.

Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar.

Matematiğe aklım ermiyor.

Bizimkinin iyice çenesi düşmüştü.

Deyimlerin özellikleri

1.Deyimler kalıplaşmış sözlerdir.Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, herhangi biri atılamaz,yerlerine başka kelime konulamaz.

Mesela "yüzün ak olsun" yerine "yüzün beyaz olsun" denilemez,

"ocağına incir ağacı dikmek " yerine "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez,

"ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez

Ama istisnalar yok değldir:"baş başa vermek" ve "kafa kafaya vermek" gibi.

*Araya başka kelimeler girebilir: "başını derde sokmak "Başını son günlerde hep derde soktu.

2.Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır.Az sözle çok  şey anlatırlar:

"dili çözül-","dilinde tüy bit","dilini yut-"

3.Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar:

bulanık suda balık avla-,dikiş tutturma-,

can kulağı ile dinle-,köprüleri at-,

pire için yorgan yak-,pişmiş aşa su kat-,

kafayı ye-,aklı alma-,

4.Ya da cümle şeklinde olurlar ki bunların bir kısma gerçek olaylara ya da öyküyücülere dayanır.

Yorgan gitti , kavga bitti,

Dostlar alışverişte görsün,

Çoğu ğitti azı kaldı,

Atı alan üsküdarı geçti,

Tut kelin perçeminden

5.Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamında çıkarak mecaz anlam kaanmışlardır.

abayı yutmak, hapı yutmak, ne şiş yansın ne kebap…

Bazı deyimler ise kendi anlamlarından çıkmamışlardır:

çoğu ğitti azı kaldı , adet yerini bulsun, canı sağ olsun..

C.Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller

Tek başlarına da fiil olarak kullanılabilen , ama daha çok isim soylu kelimelerle  ve asıl fiillerle birlikte birleşik fiili olşturan fiillere yardımcı fiil denir.

"etmek,olmak,eylemek,kılmak,bilmek,durmak, gelmek,tazmak buyurmak, bulmak, yapmak"

"akın et-, göç et-,kul ol-,mecbur ol-,dogum yap-, hesap yap-denir

Verilen örneklerde görüldüğü üzere ,burdaki yardımcı fiilin işlevi somut veya soyut bir nesneye ad olan bir isimi bir fiil durumuna, bir oluş ve kılış haline getirmektir.Bu kuruluşa irleşik fiil denmesinin sebebide iki farklı gramer biriminin kendi özel anlatımlarına devam ettirmekle birlikte birleşip kaynaşma yluyla yeni bir kavrama krşılık olmalarındandır."

Tek başlarınada kullanıla bilirler

Elbise üzerime oldu

bu elbise elli milyon eder

İsimlerle ve asıl fiillerle birleşirler

Sabretmek,kaybolmak,yardım etmek,iyi olmak,arz etmek, söylenegelmek…

*Yardımcı fiilerle yapılan fiilere birleşik fiil denir.Bunların bir kısmı ayrı , bir ksmı bitişik yazılır.(Ses düşmesi yada türemesi olur ise birleşik yazılır.)Her iki durumdada  çekim ekleri en sona getirilir.

sabrettim, kayboldu,yardım ediyor,iyi olsun arz et,söylene gelmiştir…

 DERS VE ÇALIŞMA KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ