Toprak Nedir? Nasıl Oluşur?

 DERS KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ! 

Toprak Nedir? Nasıl Oluşur? 

1. KAYALARIN ÇÖZÜLMESİ ve TOPRAK OLUŞUMU

toprakKayalar dış kuvvetlerin etkisiyle zamanla ufalanıp dağılırlar. Bu olaya kayaların çözülmesi denir.

Taşların çözülmesinde,

Taşların cinsi, havadaki gazlar, su, sıcaklık farkı ve organizmalar başlıca etkenlerdir. Taşların çözülmesi iki şekilde meydana gelir.

Toprak Nedir? Nasıl Oluşur? 

a) Fiziksel veya Mekanik Çözülme

Kayaların kimyasal bileşimine herhangi bir değişme olmadan fiziksel olarak parçalanması olayıdır. Mekanik parçalanmada en büyük etki günlük sıcaklık farkıdır. Gündüz ısınıp genleşen kayalar gece sıcaklığın düşmesiyle sıkışık daralırlar. Böylece taşlarda çatlamalar ve parçalanmalar oluşur. Fiziksel çözülme günlük sıcaklık farkının fazla olduğu çöl, karasal, step, tundra iklimlerinin etki alanlarında yaygın olarak görülür. Ayrıca yüksek dağlık alanlarda gündüz eriyen kar ve buz suları taşların çatlaklarına sızarak gece donar, hacim genişlemesi sonucu taşlar parçalanır. Bunun dışında taşların boşluklarına giren bitki kökleri zamanla kalınlaşarak taşları mekanik yolla parçalar.

b) Kimyasal Çözünme

Taşların, kimyasal yapılarının nem ve sıcaklığın etkisi ile değişmesidir. Sıcaklığın yüksek olması kimyasal çözünmeyi kolaylaştırır. Kimyasal çözünme, sıcaklığın ve yağışın fazla olduğu, Ekvatoral iklim, muson iklimi, savan iklimi ve ılıman okyanus ikliminin etkili olduğu yerlerde yaygındır.

Toprak Oluşumu ve Türkiye’deki Toprak Çeşitleri

Toprağın ana kaynağı taşlardır. Taşların fiziksel ve kimyasal çözülmesi sonucu oluşan parçaların arasına bitki ve hayvan kalıntılarının karışmasıyla toprak oluşur. Toprak, içerisinde çeşitli mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunduran bir örtüdür. Aşağıdaki grafikte de oranları belirtildiği gibi bir toprak kütlesinin yaklaşık % 45’i mineral, % 25’i hava, % 25’i su ve % 5’i organik maddelerden oluşmaktadır.

Toprak oluşumunu etkileyen faktörler

Toprak oluşumunda ve toprağın belli özelliklerinin ortaya çıkmasında bazı faktörler etkili olmaktadır. Bu faktörlerin başlıcaları şunlardır:

1. �� İklim

2. �� Bitki örtüsü

3. �� Ana kayanın özelliği

4. �� Arazinin yükselti ve eğim durumu

5. �� Zaman

1. �� İklim

iklim tiplerine göre farklı özellikte topraklar oluşur. Bu topraklara klimatik topraklar denir. Toprak üzerinde etkili olan ana iklim elemanı sıcaklık ve yağıştır. Bu iki faktör fiziksel ve kimyasal çözünmeyi, bitki örtüsünün yetişmesini dolayısıyla organik maddelerin parçalanması ve topraktaki canlı hayatın aktivitesini etkiler.

Sıcaklık ve yağışın fazla olduğu ekvatoral ve nemli tropikal bölgelerde aşırı çözünme olayları ve oksitlenme sonucu kalın ve kırmızı renkli topraklar (lateritler) oluşur.

2. �� Bitki Örtüsü

Toprağın oluşmasında etkili olan faktörlerden biri de bitki örtüşüdür. Toprak yüzeyine düşen dal, yaprak ve yemişlerden oluşan bitki kalıntıları mikroorganizmalar tarafından parçalanarak humusa dönüşmektedir.

Ayrıca bitki köklerinden çıkan asitlerle kayacın çözülmesi hızlanmaktadır. Bitki örtüsü ayrıca toprağın aşınmasını önler. Bitki örtüsünün olmadığı veya cılız olduğu eğimli yerlerde aşınma nedeniyle toprak tabakası incedir.

3. �� Ana Kayanın Özelliği

Toprak oluşumu için öncelikle ana kayanın çözülmesi gerekmektedir. Ana kayanın fiziksel ve kimyasal yapısı toprak oluşumu üzerinde etkilidir. Örneğin killi araziler üzerinde yağışlı dönemde şişen, kurak dönemde çatlayan killi topraklar, killi ve kireçli arazilerde kireç miktarı fazla olan rendzina toprakları yaygındır.

Toprak oluşumunun başlangıç safhasında ana kayanın fiziksel ve kimyasal özellikleri toprak üzerinde hissedilir. Ancak toprak oluşumunun sonraki safhalarında topraktan taşınmalar olması ve organik maddelerin toprağa katılmasıyla toprağın yapısında farklılaşmalar olur.

4. �� Yerşekillerinin Yükselti ve Eğim Durumu

Yükseltinin artması sıcaklığın azalmasına ve belli bir yükseltiye kadar yağışın artmasına neden olur. Yükseltiye bağlı olarak iklim şartlarında meydana gelen bu değişmeler toprak oluşumunu da etkilemektedir.

Çözülen malzemeler eğimin fazla olduğu yerlerde yüzey suları ve yerçekiminin etkisiyle sürekli aşağıya doğru taşınır. Bundan dolayı eğimin fazla olduğu yerlerde orman ve çayır örtüsü altında ince topraklar görülürken bitki örtüsünün olmadığı eğimli yerlerde çözülen malzemeler taşındığı için ana kaya görülmektedir.

5. �� Zaman

Kalın bir toprağın meydana gelebilmesi için binlerce yıl süren bir zamanın geçmesi gerekir. Örneğin Kula civarında 300 bin yıl önce oluşmuş eski volkan konileri üzerinde yer yer 50 cm kalınlığında toprak oluşmuş iken yaklaşık 12 bin yıl önce oluşan volkan konileri ve bazaltlar üzerinde çok daha ince bir toprak örtüsü bulunmaktadır.

Toprak Profili ve Katmanları (Horizonları)

Bir toprak profili incelendiğinde yüzeyden alta doğru fiziksel ve kimyasal özelliklerinin değişiklik gösterdiği görülür, topraktaki bu değişmelere göre topraklar ayırt edilir ve sınıflandırılır. Normal bir toprak profiline bakıldığında yandaki şekilde gösterildiği gibi üstten alta doğru A, B, C ve D horizonları görülür.

A Horizonu : Organik maddelerin karışması nedeniyle renginin genellikle koyu olduğu ve yıkanmanın gerçekleştiği horizondur. Yıkanmaya bağlı olarak bu katmandaki humus ve kil gibi maddelerin bir kısmı taşınmıştır. Buradaki çözülme ve ayrışma olayları sonucunda toprak oluşum sürecini tamamlamıştır. Bu katman mikroorganizma, solucan, karınca v.b canlıların yaşadığı katmandır. Bitki kalıntılarının toprağa karışması nedeniyle humusça zengindir. Tarımı yapılan ürünler bu katta yetiştirilir. (Humus: Toprağa verimlilik katan, çürümüş organik atıklardan oluşan madde.)

B Horizonu : Bu katta toprak oluşumu devam etmektedir. A katından sızan suların taşıdığı kil, demir, tuz gibi maddeler bu katta birikir.

C Horizonu : Ana kayayı oluşturan taşların küçük bloklar halinde bulunduğu kattır.

D Horizonu : En altta ana kayadan oluşan katmandır. Toprak çeşitleri

Topraklar oluşumlarına göre iki ana gruba ayrılır: Tanınmış topraklar ve yerli topraklar.

A. Taşınmış Topraklar

Dış kuvvetlerin (Akarsu, rüzgâr, buzul) geçtikleri yerlerden alıp götürdükleri malzemeleri daha sonra bihktirmesiyle oluşan topraklardır.

-��� Alüvyal; akarsuların taşıyıp biriktirdiği,

-��� Moren; buzulların biriktirdiği,

-��� Lös; rüzgârların biriktirdiği taşınmış topraklardır.

Taşınmış toprakların bileşiminde çeşitli mineraller bulunduğu için bu tür topraklar verimlidir. Ayrıca bu topraklarda horizonlaşma olayı yoktur.

B. Yerli Topraklar

Kayaların, bulundukları yerde çözülmesiyle oluşur. Oluşumlarında iklim koşulları da etkilidir.

a)��� Tundra Toprakları

Kutuplara yakın soğuk tundra bölgelerinin topraklarıdır. Genelde donmuş haldedirler. Yazın çözülen toprak bataklık halini alır. Tarıma elverişli değildir. Ülkemizde tundra toprakları yoktur.

b)��� Podzol Topraklar

iğne yapraklı ormanlarla kaplı soğuk, nemli bölgelerin toprağıdır. Yıkanmış olduğundan fazla verimli değil ve humusça fakirdir. Podzol topraklar Rusya ve Sibirya’nın kuzeyindeki tayga ormanlarında geniş yer kaplar. Ülkemizde Karadeniz bölgesinde görülür.

c) Terrarossa (kırmızı) topraklar

Akdeniz iklim bölgelerinde kalkerli araziler üzerinde oluşan topraklardır. Rengi demir oksitten dolayı kırmızımsıdır. Organik gübreleme ile verimi artar. Ülkemizde kalkerli araziler üzerinde Akdeniz, Kıyı Ege ve Güney Marmara’da görülür.

d)��� Laterit topraklar

Sıcaklığın yüksek, yağışın bol olduğu Ekvatoral bölgede görülür. (Amazon havzası – Kongo havzası – Güney Asya) Kuvvetli bir kimyasal çözülme sonucu oluşmuştur. Humusça fakirdir. Demir oksitten dolayı rengi kırmızıdır.

e)��� Kahverengi Orman Toprakları

Orta kuşağın nemli bölgelerinde geniş yapraklı ormanlarla kaplı alanlarında görülür. Humus bakımından zengin ve verimlidir.

Ülkemizde iç Anadolu’nun yüksek kesimlerinde (1000-1200 m), Karadeniz’in geniş bir bölümünde, Marmara’da Yıldız ve Samanlı Dağlan’nda, Akdeniz’de Güneydoğu Toroslar üzerinde ormanlarla kaplı bölgelerde görülür.

f)��� Çernezyom Toprakları (Kara Toprak)

Orta kuşağın yarı nemli step bölgelerinde görülür. Toprağın üst kısmı humusça zengindir. Çernezyom toprakları yerli topraklar içerisinde en verimli topraklardır. Çernezyom toprakları Orta Avrupa ve Kafkaslar’da yaygın olarak görülür. Ülkemizde Erzurum – Kars platosunda görülür.

g)��� Kestane ve Kahverengi Step Toprakları

Steplerde görülür. Bitki örtüsü fakir olduğundan humusça fakirdir. Bu nedenle verimi azdır. Ülkemizde step alanlarında yaygındır, iç Anadolu, Doğu Anadolu, İç Batı Anadolu ve Güney Doğu Anadolu’da görülür.

h) Çöl Toprakları

Çöl iklimi bölgelerinde görülür. Çok az yağış aldığından içinde kireç ve tuz miktarı çok fazladır. Humus miktarı çok azdır. Bu topraklar bir nevi kumdur. Kimyasal çözülmenin yetersiz kalması nedeniyle toprak oluşmamıştır. Türkiye’de çöl toprağı yoktur.

 DERS VE ÇALIŞMA KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ