Yapım eki ve çekim eki nedir?

 DERS KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ! 

Yapım eki ve çekim eki nedir?

Türkçe dil bigisi derslerinin en çok karıştırılan konularındandır, ekler. Kimi eklendiği sözcüğün anlamını değiştirir, kimi ise aynı sözcükle ilgili başka bir anlam katar…

Ekler, işlevleri bakımından ikiye ayrılır: Yapım ekleri, çekim ekleri.

ÇEKİM EKLERİ

Yapım eki ve çekim eki nedir?

Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmeyen eklerdir. Çekim ekleri iki türlüdür.

A) İSİM ÇEKİM EKLERİ:

1) Çokluk Eki: İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler.

Örnek: elma-lar, çocuk-lar, öğrenci-ler, ağaç-lar.

2) Hal (Durum) Ekleri: -i, -e, -den, -de ekleridir.

Yalın hal: bir sözcüğün hiç ek almamış halidir. Örneğin; ağaç, elma,sıra, defter…

Belirtme hali: -i, -ı, -u, -ü, ekiyle yapılır. Örneğin; evi, arabayı, yolu, okulu…

Yönelme hali: -a, -e ekiyle yapılır. Örneğin; okula, eve, sınıfa, maça, doktora…

Bulunma hali: -da, -de, -ta, -te ekleri getirilerek yapılır. Örneğin; evde, okulda, sınıfta…

Ayrılma hali: -dan, den, -tan, -ten ekleriyle yapılır. evden, okuldan, sınıftan, maçtan…

Örnekler: Kitab-ı ver. (Belirtme hali)

Yol-a bak. (Yönelme hali)

Ev-den geliyorum. (Çıkma hali)

Sen-de kaldı. (Bulunma hali)

3) İyelik ekleri: Bir varlığın, bir nesnenin kime ait olduğunu bildiren eklerdir.

Örnek: Kitab-ım, kitab-ın, kitab-ı, kitaB-ımız, kitab-ınız, kitaplar-ı

İyelik eklerini, ismin başına benim, onun, bizim, sizin, onların zamirlerini getirerek bulabiliriz.

4) İlgi ekleri (Tamlama Ekleri): “ın, in, un, ün” biçimindedir. Belirtili isim tamlaması kurar.

Örnek: kapı-n-ın kol-u, müdür-ün oda-sı

5) Eşitlik Eki: “-ca,-ce” biçimindedir.

Örnek: sınıf-ça, ev-ce, aile-ce, toplu-ca…

Çocukça davranma

6) Ek eylem Ekleri: İsim soylu sözcükleri yüklem yapma göreviyle kullanılan eklerdir.

Örnek: iyi-y-im, iyi-sin, iyi-dir, iyi-y-iz, iyi-siniz, iyi-dirler

B) FİİL ÇEKİM EKLERİ

Fiillere getirilen zaman, kip ve şahıs ekleridir.

1) Zaman ekleri (Bildirme Kipleri): Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir.

Örnek: gel-miş (Duyulan geçmiş zaman)

oku-du (Görülen geçmiş zaman)

gid-i-yor (Şimdiki zaman)

yat-acak (Gelecek zaman)

Şimdi gelir (Geniş zaman)

2) Dilek kipleri: Fiillerde dilek, şart, istek, gereklilik… gibi anlamları karşılayabilmek için getirilen kip ekleridir.

Örnek: Gider-se-m gelmem. (Dilek-şart kipi)

Biraz daha oturayımÇ (İstek kipi)

Ders çalışalım. (İstek eki)

Artık git-meli-y-im. (Gereklilik kipi)

Bunları da oku-sun. (Emir eki)

Dışarı çıkın. (Emir eki)

3) Şahıs Ekleri: Fiildeki eylemi gerçekleştiren şahsı belirtmek için getirilen eklerdir. Fiillerde kip eklerinden sonra gelirler.

Örnek: Geliyor-um, çalışmalı-sın, yaptı- okusak-k , üzülür-ü,z koşacak-sınız, yürüdü-ler

YAPIM EKLERİ:

İsim ya da fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir. Her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir. Yapım ekleri dörde ayrılır:

1) İsimden İsim Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine eklenerek yeni bir isim gövdesi oluşturan eklerdir.

-lık: kömür-lük, göz-lük, kulak-lık

-lı: Şehir-li, para-lı, ağaç-lı, baş-lı

-sız: su-suz, para-sız, ev-siz,

-cü: göz-cü, sanat-çı, yol-cu, simit-çi,

-ce: Türk-çe, İngiliz-ce

-daş: Çağ-daş, arka-daş, yol-daş

-üncü: üç-üncü, beş-inci

-msı: acı-msı, ekşi-msi

-cil: et-cil, ben-cil, insan-cıl

-şın: sarı-şın

-sal: kum-sal, kadın-sal

-ıt: yaş-ıt

-cağız: kız-cağız, çocuk-cağız

-cık: az-ı-cık, küçük-cük

-tı: horul-tı, cıvıl-tı

ekler_30112) İsimden Fiil Yapan Ekler: İsim köklerine veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türetir.

-la: su-la, taş-la, uğur-la

-al: çok-al, az-al, dar-al

-l: doğru-l, sivri-l

-a: kan-a, yaş-a, tür-e, boş-a

-ar: yaş-ar, mor-ar, sarı-ar

-da: fısıl-da, horul-da, gürül-de

-at: yön-et, göz-et

-ık: geç-ik, bir-ik

-ımsa: az-ımsa, benim-se,küçü(k)-mse

-kır: fış-kır, hay-kır

-lan: ev-len, rahat-la

-laş: şaka-laş, der-leş, çocuk-laş

-sa: su-sa, garip-se önem-se

3) Fiilden İsim Yapan Ekler: Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim yapan eklere denir.

-ca: düşün-ce, eğlen-ce

-acak, -ecek: giyecek, yak-ocak, aç-acak

-ak: yat-ak, kaç-ak, dur-ak,

-ga: böl-ge, bil-ge, süpür-ge,

-gan: çalış-kan, unut-kan, kay-gan

-gı: sev-gi, çal-gı, as-kı

-gıç: bil-giç, dal-gıç, başlan-gıç

-gın: yor-gun, bil-gin, bez-gin, bit-gin

-ı, -i: yaz-ı, öl-ü, yap-ı, çat-ı, kok-u, doğ-u

-ıcı, -ici: yap-ıcı, gör-ücü, al-ıcı, sat-ıcı

-ık, -ik: kes-ik, aç-ık, göç-ük

-ım, -im: say-ım, seç-im, öl-üm, ölç-üm

-ın, -in: yığ-ın, ak-ın, tüt-ün, ek-in

-nç: gül-ünç, sev-inç

-ıntı: es-inti, çık-ıntı, dök-üntü

-ır, -er: gel-ir, gid-er, ok-ur

-ış: otur-uş, yürü-y-üş

-ıt: geç-it, yak-ıt, ölç-üt

-ma: gü-lmeyi severim , konuş-mayı bil

-mak: gel-mek, git-mek

-tı: belir-ti, kızar-tı

4) Fiilden Fiil Yapan Ekler: Fiil soylu kelimelerden yeniden fiil yapan eklere denir.

-dır: gül-dür, yap-tır, koş-tur

-ala: kov-ala, silk-ele

-er: gider, çık-ar

-imsa: gül-ümse, an-ımsa

-ın: gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n

-r: kaç-ır, bat-ır, iç-ir

-ş: gör-üş, uç-uş, gül-üş

-t: uza-t, sap-ıt, korku-t, üşü-t

-ı: sev-il, kır-ıl, sat-ıl

EKLERLE İLGİLİ DİKKAT EDİLMESİ GEREKENLER

1) “-i” 1. tekil kişi ekiyle, bu eke benzeyen diğer ekler karıştırılmamalıdır.

Örnek: Evi yandı. (3 .t. k. iyelik eki)

Evi yaktı.  (İsmin –i hali)

Bu yapı Osmanlılar’dan kalmadır. (Fiilden isim y. eki)

2) Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmez. Fakat isim çekim eklerinden olan -de ve –den hal ekleri eğer sıfat olarak kullanılırsa yani sıfat yapımında görev alırsa o zaman ismin anlamını değiştirir ve yapım eki olur.

Örnek: Okuldan geliyorum. (Çıkma durum eki)

Senin gibi bir candan arkadaşım yok. (Sıfat yaptığı için yapım ekidir.)

Yalandan bir kavga çıkardılar. (Sıfat yaptığı için yapım ekidir)

Sıradan insanlarla işim olmaz. (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)

Bunlar gözde çocuklardır. (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)

Sudan sebeplerle yanıma gelme. (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)

Sende bir şeylerim kaldı. (Bulunma durum eki)

Bunlar, gözde öğrencilerdir. (Sıfat yaptığı için yapım ekidir)

3) 1. Tekil kişi eki olan -m ile bu eke şekilce benzeyen diğer ekler birbiri ile karıştırılmamalıdır.

Örnek: Seçimi kim kazandı? (Fiilden isim yapım eki)

Bir dilim ekmek verir misin? (Fiilden isim yapım eki)

Bu işten dilim çok yandı. (1.t.k.i.eki)

Sana saçımı süpürge ettim.

Ama ben daha çok küçüğüm. (Ek-fiil)

O benim kalemim. (Tamlayan durum eki)

Beni bırakıp gitme küçüğüm. (1. t.k.i. eki)

4) 2. kişi iyelik eki olan -n ile buna şekilce benzeyen diğer ekler karıştırılmamalıdır.

Örnek: Aklın neredeydi? (2. t. kişi iyelik eki)

Bu yıl ekin ekmeyeceğiz. (Fiilden isim yapım eki)

Buraya gelin. (2. ç. kişi emir eki)

Yurdun soruları bitmiyor. (İlgi eki)

Turistler,bu yıl Türkiye’ye akın edecek. (Fiilden isim yapım eki)

5) İsim-fiil eki olan -ma,-me ile fiilden fiil yapan olumsuzluk eki karıştırılmamalıdır.

Örnek: Yürümeyi severim.  (İsim-fiil)

Onunla biraz konuşmayı dene. (İsim-fiil)

Artık benimle konuşma. (F. f.  yapan olumsuzluk eki)

Peşimden gelme. (F. f.  yapan olumsuzluk eki)

6) “-l” fiilden fiil yapım ekiyle “-l” isimden fiil yapım eki birbirine karıştırılmamalıdır.

Örnek: Artık günler kısaldı. (İ. f. y. e.)

Bardak kırıldı. (F. f. y. e.)

7) “-ş” filden fiil yapım ekiyle (işteşlik eki), “-ş” fiilden isim yapım eki (isim-fiil) birbiriyle karıştırılmamalıdır.

Örnek: Hep birlikte gülüştüler. (F. f. y. e.) (işteşlik eki)

Bakışların beni heyecanlandırıyor. (F. i. y. e.) (isim-fiil)

Bu gülüşü,bu bakışı hiç unutmam. (F. i. y. e.) (isim-fiil)

Bir süre öylece bakıştık. (F. f. y. e.) (işteşlik eki)

Not: “-ş” karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı veriyorsa fiilden fiil yapan yapım eki yani “işteşlik eki”dir.

8) İsimden isim yapım eki olan “-cı” ile fiilden isim yapım eki “-ici” birbiriyle karıştırılmamalıdır.

Örnek: Yolcu var mı? (i. i. y. e.)

Kalıcı bir işin yok mu? ( f. i. y. e.)

9) Fiilden isim yapım eki olan “-sal” ile isimden isim yapım eki olan “-sal” birbiriyle karıştırılmamalıdır.

Örnek: Kumsal (i.i.y.e.) Gör-sel (f. i. y. e.)

Evren-sel (i. i. y. e.) işit-sel (f. i. y. e.)

10) İsimden fiil yapan “-imse” ile fiilden fiil yapan “-imse” karıştırılmamalıdır.

Örnek: Ben-imse (i. f) Gül-ümse (f. f)

Öz-ümse (i. f) An-ımsa (f. f)

11) Türkçe’de önce yapım eki sonra çekim eki gelir.

Örnek: Kork-u-yor-um taşlıklar

Bunun istisnaları da olabilir.

Örnek: Annemsiz gitmem.

12) Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir.

Örnek: Gözcülük, korkulu, dalgalı, ışıksız, örtülü…

 DERS VE ÇALIŞMA KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ