harita bilgisi ve olcekler ders notlari

 DERS KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ! 

HARİTA BİLGİSİ 

İstanbul’da okuyan bir grup üniversite öğrencisi memleketlerine  gitmek istiyor. Bu öğrenciler Türkiye’nin değişik bölgelerinde ikamet etmektedir. Öğrenciler memleketlerine aynı ulaşım araçlarını kullanarak gidebilirler mi? Şüphesiz  her öğrenci kendi memleketine gitmek için en uygun aracı seçecektir. Örneğin Kahramanmaraş’a gitmek isteyen bir öğrenci gemiyle doğrudan memleketine ulaşamaz. Fakat Yalova’ya gitmek isteyen bir öğrenci için en uygun ulaşım aracı feribottur. 

Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi her öğrenci amacına ulaşmak  için uygun ulaşım türünü seçer. Harita çizimi yapılırken de kullanış amacına en uygun yöntem  seçilir.Şimdi harita çizim yöntemlerini birlikte öğrenelim.

Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün kuşbakışı görünümünün, belli bir ölçeğe göre küçültülerek bir düzlem üzerine aktarılmasına Harita denir.

PROJEKSİYON TİPLERİ 

Üzerine bir harita çizilmesi mümkün olacak şekilde paralel ve meridyen ağınınperspektif esaslara uygun olarak bir kağıda çizilmesine    projeksiyon  denir.

Projeksiyon yöntemleri, yuvarlak olan yeryüzünün tamamını veya bir görümünü en az hata ile düzlem üzerine aktarma amacıyla geliştirilmiş yöntemlerdir.

            DÜZLEM                         SİLİNDİR                    KONİ

Resim kaynak: www.cografyatutkudur.com 

Üzerinde coğrafî koordinatların belirgin olarak gösterildiği ve  merkezinde bir ışıkkaynağı olan bir model küre düşünelim. Işık  küre üzerinde bulunan paralel vemeridyenleri yansıtır. Yansıyan paralel ve meridyen gölgeleri model küre üzerinegeçirilen koni veya etrafına sarılan silindir ya da küreye teğet olarak tutulan düzlem üzerine düşer. Böylece coğrafî koordinatlar bir düzleme aktarılır.

Küresel yüzeyin düzleme aktarılması sırasında ortaya çıkan bozulmalar şunlardır;

Açılardaki değişmeler (paralel ve meridyen ağı)

Alanlardaki değişmeler (yüz ölçüm) 

Uzunluklardaki değişmeler,

Şekillerdeki değişmeler,

Yönlerdeki değişmeler,

Haritalardaki hataları ortadan kaldırmak  mümkün değildir. Ancak  projeksiyonyöntemleri ile en aza indirilebilir.

Konik Projeksiyon :Kürenin çevresine koni şeklinde bir kâğıt sarılmasıyla oluşturulur.

Bu yöntemle çizilmiş haritalarda şekiller bozulur ama alanlar korunur.Orta enlemler ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır.

Düzlem Projeksiyon :Bir düzlemin kutup noktasına teğet   olarak geçirilmesiyle oluşturulan bu çizimde kenar uzunlukları  korunur.

Bu yöntem daha çok dar alanların ve büyük  ölçekli  haritaların çiziminde kullanılır.
 

Silindirik Projeksiyon :Bir kürenin çevresine silindir  şeklinde bir   kâğıt  sarılmasıyla oluşturulur. Ekvator’dan kutuplara gidildikçe  alan bozulmaları  görülür  ve şekiller büyür.

Bu yöntem daha çok deniz  ve hava ulaşımında yararlanılan haritaların hazırlanmasında kullanılır.Ekvator çevresi doğru çizilir.

 
HARİTALARDAKİ BOZULMALAR

Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe haritalarda bozulmalar artar. Bunun nedeni kutuplara yaklaştıkça küreselliğin artmasıdır. Bozulma oranı  haritası çizilen  alanın büyüklüğü ile doğru orantılı  olarak artar. Bunun nedeni gösterilen alanın büyümesi oranında küreselliğin belirginleşmesidir.

Gerçeğe yakın haritalar ancak model  küreler üzerinde gösterilir. Doğru yapıldığı takdirde küreler üzerinde, Dünya’ya ait uzaklık ve yönleri ölçülü bir şekilde gösterilir.

Bununla beraber kürelerin bazı olumsuz yönleri de vardır.

• Kürelerin bir bakışta sadece bir yüzünü görmek mümkündür.
• Detay göstermek istenildiğinde büyük ebatta yapılması  gerekir. Bu defa taşınması güçleşir.
• Kavisli küre yüzeyi üzerinde ölçüm yapma güçtür.
• Kürelerin maliyeti pahalıdır.

Düzlem üzerindeki haritaların kürelere göre taşıma, koruma baskı  yapma ve ölçme gibi kolaylıkları bulunmaktadır.

HARİTA ÇİZİM YÖNTEMLERİ 

1-İzohips (Eş Yükselti Eğrisi) Yöntemi

Yeryüzünde deniz seviyesine göre aynı  yükseltiye sahip olan noktaların birleştirilmesi ile elde edilen kapalı  eğrilerle gösterilir. Bu eğrilere  izohips (Eşyükselti) eğrileri denir. En sık kullanılan  yöntemdir. Eğrilerin sık ya  da seyrek olması yüzey şekilleri hakkında bilgi verir. 

Deniz seviyesine göre aynı  derinlikteki noktaların birleştirilmesi ile oluşturulan eğrilere ise izobat (eş derinlik)  denir. Kıyı  çizgisi, izohips ile  izobatların kesişme noktalarıdır. İzohips yöntemi haritalarda yer şekillerini gösterme yöntemlerinden en yaygın olanıdır. 

2-Kabartma Yöntemi

Yer şekillerinin gerçeğe uygun kabartmaları yapılır ve boyanır. Bu haritalarda yatay mesafeyi gösteren ölçek yanında dikey mesafeyi gösteren ikinci ölçek vardır. Bu haritalar yer şekillerinin üç boyutlu ve gerçeğe en uygun olarak gösterilmesini sağlar.

 Taşınması  güç ve maliyeti yüksek olduğu için çok kullanılan bir yöntem değildir.
 

3-Renklendirme Yöntemi

İzohips yöntemi ile çizilen haritalarda yükselti basamaklarını daha iyi gösterebilmek için, deniz seviyesinden itibaren her yükselti basamağı  belli bir renk ile gösterilir.

 Buna göre:

• 0 metrenin altı; Koyu yeşil
• 0 – 200 m arası; yeşil,
• 200 – 500 m arası; açık yeşil
• 500 – 1000 m arası; sarı
• 1000 – 1500 m arası; turuncu
• 1500 – 2000 m arası; açık kahverengi,
• 2000 m üzeri; kahverenginin koyulaşan tonlarıyla gösterilir. 
• Kahverengi üzerindeki beyaz renkler kalıcı kar ve buzulları gösterir.
• Denizler ise derinliği arttıkça mavinin koyulaşan tonları ile gösterilir.

4-Tarama Yöntemi

Fazla kullanılmayan bir yöntemdir. Çizgiler eğime paralel olarak uzanır ve yükselti basamaklarını  gösterir. Eğimin fazla olduğu yerlerde çizgiler kısa, sık ve  kalın uzanır.

Eğimin  azaldığı yerlerde ise çizgiler ince, uzun ve  seyrek uzanırlar. Tarama yöntemiyle çizilen haritalar yüzey  şekilleri hakkında genel bir fikir verir.

5-Gölgelendirme Yöntemi

Haritası  çizilen arazinin sol  üst köşesinden 45° eğimli bir ışık geldiği varsayılarak yüzey şekilleri gösterilir. Işık  alan ve düzlük  yerler aydınlık olarak gösterilir. Gölgede kalan yerler siyaha boyanır.

Böylece yeryüzü şekillerinin uzanış ve  biçimleri  gösterilmeye çalışılır. Bu yöntemde yükselti basamakları bulunmadığından, yükseltileri tespit etmek ve profil çıkarmak  olanaksızdır. Bu nedenle gölgelendirme yöntemi modern haritacılıkta yardımcı bir yöntem olarak kullanılır.

Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar 

Her haritanın hazırlanış amacı farklıdır. Değişik özellikler dikkate alınarak hazırlanan haritalar, kullanım amaçları  açısından farklı  isimler  alır. Örneğin iklim bölgeleri haritası, toprak haritası, maden haritası, fiziki haritalar, nüfus haritası vb.

 

   
      Fiziki harita                         siyasi harita                beşeri harita    

•Fiziki Haritalar:Yeryüzü şekillerinin yükselti ve  eğim  gibi özellikleri ve dağ,ova, plato gibi yer şekillerinin dağılışını  gösteren haritalardır. Bir yerin yükseltisi ancak fiziki haritalardan bulunabilir.

•İdari ve Siyasi Haritalar:Ülkelerin siyasî  sınırlarını veya idari birimlerini (bölge, il, ilçe) gösteren haritalardır.

•Beşerî ve Ekonomik  Haritalar:Nüfus miktarı, yoğunluğu ve dağılışını, göçleri, tarım ürünleri ve miktarını, sanayi, yeraltı kaynakları, turizm değerleri olan alanların dağılışını gösteren haritalardır.

•Özel Haritalar: Belirli bir konu için özel olarak hazırlanan ve sadece konunun

uzmanları  veya ilgilileri tarafından kullanılan haritalardır ve  belirli bir meslek grubuna hitap eder. Jeoloji, Toprak, Ulaşım, Orman haritaları  gibi. Örneğin jeoloji haritası sadece bu işle uğraşan araştırmacılar için gereklidir. 

HARİTALARLA YOLCULUK

Bir çizimin harita olabilmesi için birtakım özelliklere sahip olması gerekir. Bu özellikleri birlikte öğrenelim.

Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için şu üç temel öğenin olması gereklidir; 

•       Kuşbakışı görünümün olması,

•       Bir ölçek dâhilinde küçültülmesi,

•       Bir düzleme aktarılması,

1. Kuşbakışı görünümün olması: Haritası çizilecek arazinin tam tepeden görünüşü Kuşbakışı  olarak adlandırılır.

Eğer kuşbakışı  çizim yapılmazsa,  yeryüzü şekillerinin tamamı  görülemez, boyutlarında, şekillerinde ve birbirlerine göre uzaklıklarında değişmeler olur. Ancak tam tepeden bakınca gerçek görünüm sağlanır. Tam tepeden olmazsa resim olur.

2. Bir ölçek dâhilinde küçültülmesi:Çizimi yapılacak olan araziye ait gerçek uzunluklar haritaya aktarılırken belli oranlar dâhilinde küçültülmelidir.Bu  küçültme oranına Ölçek  denir.

Ölçeği olmayan çizimlerde yeryüzü şekilleri gerçeğe uygun olarak gösterilemez. Bu tür çizimlere kroki denir. Herhangi bir alan ya da cismin kuşbakışı  görünüşününkabataslak  bir düzleme aktarılmasına Kroki  denir. Krokinin haritadan farkı ölçeksiz olarak çizilmesidir.

3. Düzleme Aktarma: Dünya yuvarlak olduğu için haritalarda yeryüzü şekilleri, kara ve denizlerin dağılışı  gerçeğe uygun olarak bir düzleme aktarılamaz. Haritalardagörülen gerçeğin az ya da çok benzeridir. Haritalardaki bozulmaların temel nedeni küre şeklindeki yeryüzünün bir düzleme aktarılmasından kaynaklanmaktadır.Düzleme aktarırken bozulmaları azaltmak için çeşitli projeksiyon yöntemleri kullanılır.

ÖLÇEK 

Karadeniz’i bir A4 kâğıdı üzerinde nasıl  gösterebilirsiniz? Karadeniz’i gerçekbüyüklüğüyle göstermeniz mümkün olabilir  mi? Aynı büyüklükte kâğıdı  bulmanızmümkün olmadığı için Karadeniz’in  şeklini küçültmeniz gerekir.  İşte bu küçültmeoranına ölçek adı verilir. 

Ölçek ile paydası arasında ter orantı vardır;

•Ölçeğin paydası  büyüdükçe ölçek küçülür. Ölçek küçüldükçe haritanın

kapladığı gerçek alan artar, ayrıntı azalır.

•Ölçeğin paydası küçüldükçe ölçek büyür. Ölçek büyüdükçe haritanın kapladığı

gerçek alan küçülür, ayrıntı artar.

Ölçekler ikiye ayrılır; 

a.Kesir Ölçek:Gerçek uzunluklar ile harita üzerindeki uzunluklar arasındaki orankesirli rakamlarla ifade edilmişse bu tip ölçeklere Kesir Ölçek denir. 

Örnek: 1: 1 000 000,  1 / 1 000 000 gibi,

Kesir ölçek  bir parçanın kaç eşit parçada küçültüldüğünü ifade eder. Kesir ölçekte pay daima sabit olup 1’dir. Değişken paydadır. Kesrin paydası  küçültme oranına eşittir. Pay harita üzerindeki uzunluğu, payda ise arazideki uzunluğu ifade eder.Payın birimi ile paydanın birimi aynıdır.

b. Çizik Ölçek:Harita  üzerindeki uzunlukların gerçekte ne kadar olduklarının birdoğru üzerine işaretlenmesiyle oluşturulan ölçeklere Çizik Ölçek  denir. ÇizikÖlçeklerde sıfırın solunda kalan kısım daha küçük uzunlukları ölçmek için kullanılır.

Haritalar çeşitli yollarla (film, fotokopi vs.) büyütülüp küçültülürse ölçekleri de değişir. Ancak bu haritalar üzerindeki kesir ölçek değişmez. Bundan dolayı yanlış  bilgi verir. Ancak çizik ölçeğin boyutu da haritanın büyültme ve küçültme oranında değişeceğinden her  zaman doğru bilgi verir. 

Ölçeklerine Göre Haritalar: 

a) Büyük Ölçekli Haritalar: Ölçekleri 1/200.000’den daha büyük olan haritalardır.

Planlar:Ölçeği 1/20.000’den daha büyük  haritalardır. En ayrıntılı haritalar bunlardır. Şehir imar planları, mühendislik ve kadastro ve yol inşaatlarının yapımında kullanılır.

Topografya Haritaları:  1/20.000 – 1/200.000 arasında ölçeğe sahip haritalarıdır. Kara ve demir yollarının yapımı,  tünel yapımı,  ulaştırma ve sulama işlerin planlanmasında topografya haritalarından yararlanılır. Savaş sırasında da topografya haritalarının büyük önemi vardır. 

Büyük ölçekli haritaların özellikleri;

•       Ölçeğin paydası küçüktür,

•       Dar alanları gösterir,

•       Ayrıntı fazladır,

•       Küçültme oranı azdır,

•       İzohipsler arasındaki yükselti farkı azdır,

•       Bozulma oranı azdır.

b. Orta Ölçekli Haritalar: Ölçekleri 1/200.000-1/500.000 arasındaki haritalardır.

c. Küçük Ölçekli Haritalar:Ölçekleri 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır. Daha çok atlas haritalarında kullanılır. Dünya, kıtalar veya ülkelerin tamamı ya da bir bölümünü gösteren haritalardır.

Küçük ölçekli haritaların özellikleri;

•       Ölçeğin paydası büyüktür,

•       Geniş alanları gösterir,

•       Ayrıntı azdır,

•       Küçültme oranı fazladır,

•       İzohipsler arasındaki yükselti farkı fazladır,

•       Bozulma oranı fazladır.

Bu iki haritada dikkat edilmesi gereken husus rakamlara aldanmamaktır.Ölçeğin paydası ne kadar büyük bir rakamsa o harita küçük ölçeklidir .Payda daki rakam ne kadar küçükse o harita o kadar büyük ölçekli haritadır.

 DERS VE ÇALIŞMA KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ