9. Sınıf Coğrafya Levha Tektoniği

 DERS KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ! 

9. Sınıf Coğrafya Levha Tektoniği

LEVHALAR VE LEVHA TEKTONİĞİ

LEVHA: Dünya'nın yüzeyi kesintisizmiş gibi görünmesine rağmen, dev boyuttaki birbirine geçen parçalardan oluşmaktadır. Bu parçaların her birine levha denir.

Dünyamızı oluşturan ana levhalar:

Avrasya levhası, Afrika levhası, Arap Levhası,

Kuzey Amerika Levhası, Güney Amerika Levhası

Hindistan Levhası, Antarktika Levhası,

Avustralya Levhası, Pasifik Levhası, 

Nazaka( Naska) Levhası, Filipin Levhası,

Kokos levhası, Karayip Levhası, Skotya Levhası gibi.

Yer kabuğunu oluşturan kıtalar veya levhalar durağan değil, hareketlidir. 

LEVHA TEKTONİĞİ KURAMI:

1915yılında Alman bilim adamı Alfred Wegener, ilk defa kıtaların kayması varsayımını ortaya attı. Bunu haritaya bakarken kıtaların birbirini tamamlayan bir yap-boz gibi olmasını görüp, araştırarak buldu. Bu teoriye göre yeryüzü I.zamanda kıtalar tek bir parça halindeydi. Buna “ Pangaea” adını verdi. Onu çevreleyen deniz ise “Panthalassa” idi. Bu karalar çeşitli kuvvetlerin etkisi ile birbirlerinden uzaklaşmaya başladılar. Katmanlar hareket ettikçe Pangaea ikiye ayrıldı. Kuzeyde “Laurasia” ve güneyde “Gondwanaland” oluştu.

Bu iki kıta “Tethys denizi” ile ikiye ayrılıyordu. . Karaların bu yatay hareketlerin sonucunda kıtalar oluştu. Kıtaların arasındaki boşluklara suların dolması ile de okyanuslar ve denizler meydana geldi.

1960'lı yıllarda Levha Tektoniği Kuramı adı altında gelişen kuram, 70'li yılların başında tamamlandı. Buna göre yerin dış kısmını yaklaşık 70–100 km. kalınlığındaki Litosfer oluşturmaktadır.

Dünya'nın yüzeyi kesintisizmiş gibi görünmesine rağmen, dev boyuttaki birbirine geçen parçalardan oluşmaktadır. Levha adı verilen bu parçalar sürekli ama çok yavaş olarak birbirlerine göre hareket etmektedir. 

Levhalar, levha sınırı ya da levha kenarı ile sonlanır. Deprem ve yanardağların çoğu bu bölgelerde görülür.

Litosfer, kendine oranla daha yumuşak ve akıcı sayılabilir bir madde olan Magma üzerinde, tıpkı su üzerinde yüzen tahta parçaları gibi 1–2 cm/yıl hızla kaymaktadırlar. Bazı levhalar birbirinden uzaklaşır. Bazıları birbirine yaklaşır. Bazıları ise yatay olarak birbirine sürtünerek hareket ederler.( Trans form faylar- örnek- Kuzey Anadolu Fayı, San Andreas Fayı)

Günlük hayatımızı çok yakından etkilemeyen bu hareketler, milyonlarca yıllık daha uzun bir dönemde çok ciddi değişimler yaratırlar. Dünyamızda yer hareketleri hala devam etmektedir.

Levhaların birbirinden ayrıldığını ortaya koyan veriler:

1. Kuzey ve Güney Amerika ile Avrupa ve Afrika kıta sınırlarındaki mükemmel uyum 

2. Fosil benzerlikleri. Mesosaurus adlı sürüngenin Güney Amerika ve Afrika'da yaşamış olması :

3. Kaya benzerlikleri. Kıta sınırlarında aynı yaşlardaki katmanlara rastlanması ve sıradağların devamlılığı :

4. Ekvatordaki buzul tortuları ve Antartika'daki mercan resifleri.

Aşağıdaki resimler dizisi levha hareketlerini 600 milyon yıl önceden alarak günümüze kadar getiriyor. Hindistan'ın milyonlarca yıl okyanusta yüzerek Asya ile birleşmesine dikkat edin, Himalayalar'ın doğuşunu bile görebilirsiniz belki.

1- Kıtaların kıyı şekillerin birbirine uygunluk göstermesi,

2- Gondwana’yı oluşturan Afrika, Hindistan, Avustralya, Madagaskar, Güney Amerika’daki bitki örtüleri ve jeolojik yapının aynen devam etmesi,

3- Okyanusu yüzerek geçmesi imkânsız olan bir sürüngenin türünün kalıntıları, sadece Güney Afrika’nın batısında ve Brezilyada bulunmuş olması.( Fosillerin aynı olması)

4- Gondwana’da başlayan buzullaşmanın ayrılan parçalarda da aynı zamanda yaşanmış olması.( karbonifer) Buzul birikinti tabakaları incelendiğinde şimdi ayrı olan kıtalar arasında benzerlikler olduğu ortaya çıkar.

Not: En son ortaya atılan ve en çok kabul gören ve daha önceki teorilerin açıklayamadığı tüm noktaları açıklayan, eski teorilerin mantıklı yanını alan ve ölçümlere dayanan her türlü hareketi ve oluşumu açıklayan teoridir.

1-Astenosfer. 2-Litosfer. 3-Sıcak nokta. 4-Okyanus kabuğu. 5-Batan levha.6-Kıta kabuk. 7-Kıta sırt bölgesi. 8-Yaklaşan sınır tabaka. 9-Uzaklaşan sınır tabaka. 10-Dönüşümsel sınır tabaka. 11-Kalkan şekilli Volkan.12-Okyanus sırtı. 13-Yaklaşan tabaka sınırı. 14-Strato-volkan. 15-Adalar çizgisi. 16-Tabaka. 17-Astenosfer. 18-Hendek

LEVHALAR NİÇİN HAREKET EDERLER?

Dünyanın merkezine doğru inildikçe ısı devamlı olarak artar. Yerin sıcaklığının 1 C0 artması için inilmesi gereken derinlik her bölgede aynı değildir. Yaklaşık olarak her 33 m de yerin sıcaklığı 1 C0 artar. Buna Jeotermik gradyan denir. Yerin içinden yeryüzüne doğru akan ısı enerjisine yerin ısı akısı denir. Bunun değeri jeotermik gradyana bağlı olduğu gibi, ısının içinden geçtiği kayaç kütlesinin ısı iletkenliğine bağlıdır. Jeotermik derece; ısının bir derece yükselmesi için bilinmesi gereken derinlik olup, ortalama 300 m dir. Tüm levhalar bir ısıtıcı gibi çalışan yer çekirdeğinin etkisiyle hareket eder. Bu hareket konveksiyon akımı denilen fiziksel etkiden kaynaklanır. Konveksiyon şöyle işler: Mantoda yatay ve dikey yönlü akımlar olmaktadır. Yerin en derin kısmında yer alan çekirdek en sıcak katmandır. Mantonun çekirdeğe yakın kısımları ısınıp hafifleyerek yukarı doğru çıkar, yer kabuğu ile temas halinde olan manto kısmı ise soğur ve ağırlaşıp dibe doğru çöker. Mantoda ki bu ısı akımlarının neden yukarı-aşağı olan bu hareket sırasında madde hareket ederken yüzeydeki plakaları hareket ettirir.

Not: Özellikle de dalma – batma sırasındaki parçalanan radyoaktif maddelerden hâsıl olan termal enerjinin asıl kaynak olduğu da belirtilmektedir. 

Yerkabuğundaki hareketlerin tümüne “tektonik hareketler” denir. 

Güneybatı İzlanda'da Álfagjá vadisi üzerindeki köprü, Avrasya ve Kuzey Amerika kıta tektonik levhalarının sınırındadır.

Dünyanın yapısı hakkındaki bilgiler: Maden kuyularından, deprem dalgalarından ve volkanlardan elde edilir. Bu konuda en geniş bilgiyi deprem dalgaları verir.

LEVHALARIN UZAKLAŞTIĞI YERLERDE:

1-Okyanus ortası sırtları,(Atlas Okyanusundaki sırt 2500m yüksekliktedir.)

2-volkanik adalar,

3-Kabuk oluşumu,

4-Okyanus tabanı genişlemesi olayları yaşanır.

5-Uzaklaşmayla oluşan kırıklardan magma yeryüzüne çıkar ve volkanizma olayları oluşur.

Yine levhaların birbirinden uzaklaştığı yerde okyanus tabanından bazal tik lavlar çıkar ve bunlar katılaşarak kıta kenarlarına eklenir Kıtalar birbirinden uzaklaşır, okyanus tabanları genişler. Ayrılan levhalara en iyi örnek Atlas Okyanusudur. 

Başlıca ayrılan levhalar,

Avustralya İle Antarktika, Afrika, Hindistan,

Amerika levhaları ile Afrika, Avrasya, Antarktika

Pasifik levhası İle Antarktika, Naska, Kokos

LEVHALARIN KAVUŞTUĞU YERLERDE

1-Dalma –batma olayı oluşur.

2- Okyanusal ve bir kıtasal levhanın çarpışmasıyla derin okyanus çukurları meydana gelir.

3-Volkanizma, Volkanik ada yayları ortaya çıkar,

4-Bir bariyer gibi dizilen volkanik ada yayları kıtalar ile okyanuslar arasında iç denizleri oluşturmaktadır.

5- Depremler oluşmaktadır.

6- Kabuk erimesi ve magma oluşumu gerçekleşir.

7- metemorfizma olayları meydana gelmektedir.

8- İki kıtasal ya da bir kıtasal ve bir okyanusal levhanın çarpışmasıyla kıvrımlı dağ sıraları oluşur.

Örnek; Kuzeyde yer alan Avrasya kıtası ile güneyde yer alan Gondwana kıtasının çarpışması sonucu güney Avrupa ile Kuzey Afrika arasında yer alan Tethys(tetis) denizindeki tortullar sıkışmış, kıvrılıp yükselerek alp-Himalaya dağ sisteminin oluşmasına yol açmıştır.Kavuşan levhalara en güzel örnek ise Pasifik Okyanusudur.

Başlıca kavuşan levhalar;

Avustralya- Pasifik,

Avrasya- Pasifik,

Avrasya – Hindistan

Pasifik - Kuzey Amerika 

Not: Dünya üzerindeki volkanik alanlarla; deprem bölgeleri, fay hatları, genç kıvrım dağları ve sıcak su kaynakları arasında bir paralellik vardır. Bu alanların çoğu Kıta veya levha sınırlarında yer alır. Genç sıradağlar, Volkanlar, volkanik ada yayları, Okyanus ortası sırtları, Büyük trans form faylar, grabenler, sıcak su kaynakları, deprem zonlarının hemen hepsi bu hatlardadır. Sebebi bu alanlarda yer kabuğunun hareket halinde olmasıdır.

Tektonik depremler özellikle son jeolojik devirlerde oluşmuş arazilerde daha çok görülür. Çünkü bu gibi alanlarda yer katmanları henüz tam yerine oturmamıştır ve kırıklarla parçalanmıştır.

LEVHA SINIRLARI HARİTASI

Tektonik depremler özellikle son jeolojik devirlerde oluşmuş arazilerde daha çok görülür. Çünkü bu gibi alanlarda yer katmanları henüz tam yerine oturmamıştır ve kırıklarla parçalanmıştır.

ALFRED WEGENER KİMDİR

(1880 – 1930) Alman yerbilimcidir. Kıtaların kayması kuramını ilk kez ortaya attı. Wegener, başlangıçta tüm kıtaların Pangea adında tek bir kıta olduğunu, sonradan parçalanıp dağılarak zamanla günümüzdeki yerlerine ulaştığını ileri sürdü. Bu teoriyi ve teorinin temellerini ‘’Kıtaların ve Okyanusların Oluşumu’’adlı eserinde anlatmıştır...

Levha Hareketleri ve Etkileri

Güney Amerika ve Afrika kıta kenarların ne kadar uyumlu oldukları pek çok bilim adamının dikkatini çekmiştir, ilk kez Eduard SUESS Dünya’nın geçmişte tek bir süper kıtadan oluştuğu düşüncesini ortaya atmıştır. Ancak bu konuda ilk kapsamlı teorem, Alman bilim adamı Alfred WEGENER tarafından, 1915 yılında ortaya atılmıştır. Wegener’in yaşadığı dönemde bu iddiaları kabul görmemiştir. Wegener’e göre Dünyanın dış yüzeyi kesintisiz gibi gözükse de büyük kıta parçalarından oluşmaktadır. Bu parçalar akışkan magmanın üzerinde sürekli bir hareketlilik halindedir.Yaşadığı dönemde bu iddiaları kanıtlayacak sağlam dayanaklar bulamayan Wegener, henüz elli yaşında, Grönland buzullarında teorisini kanıtlayacak verileri ararken, donarak ölmüştür. 1960’lı yıllarda “Kıtaların Kayması Teorisi” yerini, kesin olarak açıklanan “Levha Tektoniği Kuramı” na bırakmıştır.

Dünyamızın iç yapısı bir takım katmanlardan oluşmaktadır. Bu katmanların merkezinde çekirdek denilen yüksek ısıya sahip bölüm yer alır. Manto kısmı genellikle eriyik haldeki kayaçlardan oluşur. Çekirdekteki yüksek enerji, manto içinde dikey ve yatay magma akımlarına neden olur. Bu magma akımlarına konveksiyon akımları denir. Yer kabuğunun her bir bölümünü oluşturan kısımlara levha ya da plaka adı verilmektedir. Bu parçalar mantonun üzerinde yüzer durumdadır. Levhalar, Dünyanın çekirdeğindeki ısının yüksek olması nedeniyle mantoda oluşan dikey magma akımlarının etkisiyle hareket ederler. Bir levha, yalnızca okyanusal ya da kıtasal kabuktan oluşabildiği gibi her iki kabuk türünü de içerebilir. Levhalar, levha sınırı ya da levha kenarı ile sona erer. Levha sınırları;

• Depremlerin

• Volkanizmanın

• Sıcak su kaynaklarının bir arada görüldüğü alanlardır.

Mantonun üst bölümüne Astenosfer denir. Levha hareketleri ve volkanizma buradaki akışkan mağma sayesinde gerçekleşir. İki levhanın ayrıldığı yerlerde yırtılma fayları (transform fayları) oluşur. Buralardan okyanus tabanına volkanik maddeler çıkmaktadır (deniz tabanı volkanizması). Yaklaşan iki kıtasal levhanın bulunduğu yerlerde büyük kıvrım dağları oluşur. Toros, Alp ve Himalaya dağları bu duruma örnektir. Kıtasal ve okyanusal levhanın çarpıştığı yerlerde, okyanusal kabuk, astenosfere dalar. Buralara dalma-batma zonu denir. Astenosfere dalan levha ergiyerek yükselir. Böylece kıyı boyunca volkanik dağlar oluşur, iki okyanusal levhanın çarpıştığı yerlerde ise volkanik dağ sıralarının oluşturduğu ada yayları görülür. Japonya ve Filipinliler bu ada yaylarına örnektir. Ayrıca dalma-batma kuşaklarında derin deniz çukurları oluşmaktadır. Büyük Okyanustaki Mariana ve Tonga gibi çukurluklar dalma-batma kuşaklarını göstermektedir.

Yerkabuğu 7 km ile 100 km kalınlıkları arasında değişen, kaygan özellikte 7 büyük ve birkaç küçük levhadan meydana gelmiştir.

Büyük levhalar

• Avrasya levhası

• Pasifik levhası

• Avustralya levhası

• K. Amerika levhası

• G.Amerika levhası

• Afrika levhası

• Antartika levhası

Küçük levhalar

• Antiller

• Filipinler

• Kokos

• Nazka

• Hindistan

• Arabistan

LEVHA HAREKETLERİNİN ETKİLERİ

1- Depremsellik

Levha sınırları yer kabuğunun en zayıf kesimleridir. Bu bölgelerde yoğun bir depremsellik göze çarpar. Depremlerin dağılış haritasına göre Dünya’da depremselliğin yoğun olarak yaşandığı alanlarla levha sınırları arasında yakın bir ilişki vardır.

Dünya’da deprem riskinin fazla olduğu başlıca ülkeler şunlardır.

• Türkiye – Yunanistan – İran – Kafkas Ülkeleri (Azerbaycan-Ermenistan-Gürcistan),

• Pakistan – Hindistan – Afganistan – Çin,

• Uzak Asya Ülkeleri (Endonezya-Malezya-Japonya-Yeni Gine),

• ABD’nin batı kıyıları – Orta Amerika ülkeleri

• Şili-Arjantin-Venezuella

Deprem Riskinin az olduğu yerler şunlardır:

• Kanada

• İskandinavya

• Sibirya

• Kuzey Afrika

• Batı ve Orta Avustralya

Birinci zamanda oluşmuş arazilerde deprem riski azdır. Kanada, Avustralya, Sibirya, Doğu, Avrupa bu tip bölgelerdir.

2- Volkanlar ve Volkanik Alanlar

Volkanizma yerkabuğunda bulunan fay ve çatlaklar boyunca magmanın yer yüzüne ulaşması durumudur. Aşağıdaki haritada Dünya’da büyük volkanik dağların dağılımı verilmiştir. Volkanik dağların uzanış doğrultuları ile levha sınırları arasındaki benzerlik dikkat çekicidir. Levha sınırları fay hatlarının aktif olduğu alanlar olduğundan volkanizma faaliyetleri bu bölgelerde yaşanmaktadır.

Büyük Okyanus (pasifik) çevresinde, Atlas Okyanusu, Hint Okyanusu ve Akdeniz çevresinde yer alır. Yeryüzünde sayıları 450’yi bulan aktif volkanların yaklaşık 350 tanesi Büyük Okyanus çevresindedir. Bu nedenle buraya “Pasifik Ateş Çemberi” adı verilir.

Dünya’da depremselliğin fazla olduğu ülkelerde volkanik dağlar da oldukça fazladır. Aktif volkanların fazla olduğu alanlar şöyle özetlenebilir.

• Rusya’nın doğusunda Kamçatka Yarımadası

• İzlanda

• ABD’nin batı kesimleri

• Japonya

• Şili

• Afrika’nın doğu kesimleri (Kenya-Etiyopya)

• Okyanusya Adaları (Yeni Gine-Filipinler)

 DERS VE ÇALIŞMA KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ