Seri ve Şönt Doğru Akım Motorları

 DERS KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ! 

Seri ve Şönt Doğru Akım Motorları

Seri ve şönt doğru akım motorları nelerdir, özellikleri nedir? Seri ve şönt doğru akım motorlarının çalışma prensibi, hakkında bilgi.

Seri ve Şönt DOĞRU AKIM MOTORLARI

Akım taşıyan bobin bir mıknatıs gibidir. Doğru akım motorunda üç tane mıknatıs bulunur: iki tane sabit mıknatıs ve dönen bobindeki akımın meydana getirdiği magnetik alanı belirtmek üzere «gölge» gibi gösterilmiş olan mıknatıs. Bobini döndüren kuvvet iki magnetik alan arasındaki — yani daimi mıknatısın alanı ile tek bir bobinin dönen alanı — arasındaki karşılıklı etkiden doğmuştur. Motora bir komütatör ilâve edildiği ve dönen kısımdaki (yani armatürdeki) bobinlerin sayısı artırıldığı zaman bobinlerin meydana getirdiği dönen alan durur hale getirilebilir. O zaman bobinlerdeki akımın değeri ile ilgili bir hız ile sürekli olarak dönen armatüre sürekli olarak sabit bir kuvvet etkir.

Seri ve Şönt Doğru Akım Motorları

Pratikte kullanılan doğru akım motorlarının çoğunda iki sabit mıknatıs yerine elektromıknatıs konmuştur. Yumuşak demirden özel şekildeki kutup parçalarının etrafına sarılmış olan bobinlerden bir akım geçirilince bunlar mıknatıs haline gelir. Sabit mıknatıslarda olduğu gibi bunların da sürekli bir alan meydana getirmesi için bobinlerden doğru akım geçirmek gerekir. O halde motorun bütün kısımları doğru akımlar çalışacaktır ve aşikârdır ki bunların hepsinin aynı doğru akım kaynağına bağlanması gerekecektir. Aslında elektromıknatısın bobinleri (alan sargıları) ile armatürdeki bobinler (armatür sargıları) birbirine bağlanır. Yalnız her devirde akımın yönünü değiştirmek için armatür akımın komütatörden geçirilmesi gerekir; alan sargılarından geçen akımın yönü değiştirilmez. Armatür sargıları ile alan sargıları üç temel şekilde birbirine bağlanır ve bu bağlanma şekilleri üç tip doğru akım motoruna ismini verir: seri motor, şönt motor ve kompavnt motor. Seri motorda sargılar birbirine seri olarak bağlanmıştır — iki bobin sürekli bir tek devre teşkil eder ve her ikisinden de aynı akım geçer. Aynı zamanda alan sargılarından motoru çeviren büyük akım geçtiği için bunlar kalın telden sarılmış bir kaç halkadan ibaret olur. Şönt motorda alan sargıları ile armatür sargıları birbirine paralel olarak bağlanmıştır. Bu halde alan sargıları armatür sargılarını şöntlemiştir ve her iki bobinden akan akımlar birbirinden farklıdır. Alan akımı (elektromıknatıstaki akım) armatürde akan akımdan çok daha küçüktür ve bu akımdan bağımsızdır. Bu şekilde şönt sargılı motor, kutup parçaları daimi mıknatıstan yapılmış olan doğru akım motoruna çok benzer. Alan sargıları çok büyük akım taşımayacağı için ince telden sarılmış çok sayıda halkadan yapılmıştır.

Kompavnt sargılı motor, aynı zamanda hem armatüre seri, hem de paralel alan sargısı bulunan bir motordur.

Daimi mıknatıs yerine elektromıknatıs kullanılmasının sayısız faydalarından biri, bobindeki akımın yönünü değiştirerek kuzey kutup parçasının güney ve güney kutup parçasının da kuzey yapılabilmesidir. Bu, motorun dönüş yönünü değiştirmeye yarayan çarelerden ikincisidir (birincisi armatürdeki akımın yönünü, değiştirmektir), Tabiî bu, yalnız şönt ve kompavnt motorlara, uygulanır. Seri motorda akımın yönünün değiştirilmesi her iki sargıdaki akımın yönünün değişmesine sebep olur ve bunun sonucu olarak ta motor eskisi gibi dönmeye devam eder.

Motorun hızı her iki sargıdaki akımlara bağlıdır, çünkü sargıların meydana getirdiği alanlar akımla orantılı olarak büyür. O halde şönt ve kompavnt motorlarda hız, alan devresindeki bir reosta, ya da değişken direnç vasıtasıyla değiştirilebilir. Genellikle bu, yol verme direnci vasıtasıyla armatür akımını değiştirerek hız ayarlamaktan daha iyidir.

Acaba bu çeşitli sargı şekilleri ne işe yarar? Bir motorun esas görevi iş yapmaktır ve çeşitli bağlantı şekilleri, belirli işler gören motorlara uygun gelir. Motorun çalışmasında önemli olan iki etkenden biri motorun hızı, ikincisi momentidir (döndürme kuvvetidir); bunlar yük adı verilen bir makinayı hareket ettirmek üzere motorun milinden bu makinaya iletilir. Motorun bobinlerindeki akımın akış şekli, hızın ve momentin değişim şeklini etkiler. Motorun hızı, sargılarından akan akımlara bağlıdır. Seri motorda aynı akım alan sargılarından ve, komütatör üzerinden geçerek, armatür sargılarından akar. Motoru besleyen akımı değiştirecek herhangi bir düzen — bu sadece bir değişken direnç ya da reosta olabilir — her iki sargının da meydana getirdiği alanları birlikte değiştirir. Her iki alan da aynı zamanda küçülüp büyüdüğü için döndürme kuvveti, ya da momentte önemli derecede değişir ve akım biraz artırılsa bile motor hemen hızlanır. Bu moment sadece hafif bir armatürü döndürüyorsa o zaman motor tehlikeli derecede hızla dönmeye başlar. Onun için başlangıçta motoru ağır yük taşıyan bir makinaya bağlamak suretiyle yol verme esnasında meydana gelen büyük moment kontrol altına alınabilir. Seri motorun hızı sadece akımdaki değişmelere değil, yükteki değişimlere karşı da çok duygundur. Yük fazla olduğu zaman ağır döner, yük hafifleyince hızlanır. Onun için çabuk hareket etmesi değil de, çabuk hızlanması gereken yükler için seri motor kullanılır. Bunun güzel bir örneği vinç ya da kazıcı makinadır; bunlarda durmakta olan yükü yukarı kaldırmak istenir. Bu motorlar çok çabuk hızlanabildiği için elektrikli trenlerde de kullanılır, öte yandan, şönt motorda armatürdeki akım alan sargılarındaki akımdan bağımsızdır. Akımın yol verme direnci başlangıçta armatür akımını sınırlar ve her iki sargıdaki akımlarda küçük olduğu için motorun meydana getirdiği kuvvet küçük olur. Seri motordaki gibi bu kuvvet durmakta olan bir yükü kaldırmakta kullanılamaz. Şönt motor, önce yol verilip tam hızla çalışmaya başladıktan sonra çalıştıracağı makinaya bağlanması kabil olan yerlerde kullanılır. Alan sargılarındaki akım sabit olduğu ve armatür sargılarındaki akım da yol verme direnci ile sınırlanabildiği için, çevirdiği yük ne olursa olsun motor sabit denilebilecek bir hızla döner. Bu karakteristikler doğru akım yerine alternatif akımla çalışan motorlarda da aynıdır. Elektrik şebekelerinde doğru akımın yerini alternatif akım almış olduğu İçip, bü-^ük tesislerde şönt doğru akım motorları çok nadir kullanılır. Kullanıldığı yerlerden biri, felçli hastanın muntazam nefes almasını sağlamak için motorunun sabit hızla dönmesi gereken çelik ciğerdir.

Kompavnt motor hem seri, hem de şönt motorun karakteristiklerinin iyi olan taraflarından faydalanmak istendiği zaman kullanılır. Bu motorlarda başlangıçtaki moment seri motordaki gibi büyük, hız da şönt motordaki gibi sabittir.

Seri motorda alan sargıları (komütatör üzerinden) armatür ile seri bağlanmıştır ve her iki sargıdaki akım aynıdır. Armatürden küçük bir akım geçtiği zaman alan sargılarından akan akım da küçüktür ve içinde armatürün döndüğü alan küçük olur. Akımı sınırlayan ve dönen bobinde meydana gelen ters e.m.k. alana ve motorun dönüş hızına bağlıdır. Hafif olan bir armatürü döndürmek için küçük bir akım gerekir. Onun için motorun miline bağlı bir yük yoksa, motor tehlikeli bir şekilde hızlanır, fakat zayıf ta olsa bir alan bulunduğu için akımı sınırlayacak ters e.m.k. meydana gelir ve hızın sınırsız olarak artmasını önler. Onun için seri motorlara daima yük altında yol verilmesi ve motor dönerken yükün hiç kaldırılmaması gerekir.Şönt motorda alan sargıları armatüre paraleldir ve her iki sargıdan geçen akımlar birbirinden farklı ve bağımsızdır. Yol verme direncini değiştirmek suretiyle armatürden akan akımın değiştirilmesi alan sargılarından akan akıma bir etki yapmaz. Motor devreye sokulur sokulmaz alan sargılarındaki akım normal çalışma halindeki değerini alır. İlk anda seri motordakinden daha büyük bir alan doğar ve dönen armatürde meydana gelen ters e.m.k. daha büyük olur. Bu da motorun hızını kontrol etmeye çalışır ve motorun miline ne yük bağlanmış olursa olsun hız aynı kalır, armatürden geçen akımdan bağımsız olur. Aslında motorun normal ya da «tam» hızı yüksüz haldeki hızından %10 kadar küçüktür. Bu özelliğinden ötürü şönt motora sabit hızlı motor adı verilir.

 DERS VE ÇALIŞMA KİTABI CEVAPLARINA BURADAN ULAŞABİLİRSİNİZ